واحد ارتباطات و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و هنر ، «آسیب شناسی نظرسنجی در ایران» عنوان میزگردی است که شفقنا با حضور معاونان مرکز افکارسنجی جهاد دانشگاهی(ایسپا) برگزار کرد. در این میزگرد علاوه بر بررسی مدل ها و الگوهای نظرسنجی در دنیا به مسایل آسیب شناسی نظرسنجی و انواع آن در ایران پرداخته شد. نتایج این میزگرد در مجموع مشخص کرد: نظرسنجی ها در ایران به دلیل سیال بودن افکار عمومی و تغییر مداوم شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بایستی بر اساس تحقیقات پنلی به جای مطالعات مقطعی استوار باشد. در همین حال نوع نگاه به نظرسنجی در ایران بعضا امنیتی است که این امر مانع انتشار و تحقیقات بیشتر درباره بعضی نظرسنجی های حساس می شود. در عین حال باید در همه موضوعات بتوانیم نظرات مردم را از طریق نظرسنجی ها جویا شویم تا مدیریت مشارکتی در کشور حاکم شود. همچنین در حال حاضر در کشور به جای این که از نظرسنجی به عنوان یک ابزار علمی استفاده شود، اما شاهدیم از این ابزار به عنوان حربه ای تبلیغاتی مخصوصاً در برهه های انتخاباتی استفاده می شود و به جای این که مساله جامعه شناختی شود، نظرسنجی وسیله ای برای رسیدن به اهداف کوتاه مدت سیاسی می شود.
مشروح گفت وگو با مهدی رفیعی، کارشناس و معاون پژوهشی ایسپا و همچنین فاطمه فلاح، معاون اجرایی ایسپا در میزگرد شفقنا به شرح زیر است:
رفیعی، کارشناس ارشد جامعه شناسی درباره آسیب شناسی نظرسنجی در ایران گفت : با توجه به ساختار سیال افکار عمومی در ایران، و تغییرات مداوم پدیده های اجتماعی، روش های نظرسنجی باید با توجه با این تغییرات تنظیم شود لذا اگر پیمایش های جهانی در فاصله هایی مثلاً هر پنج سال انجام می شود در ایران باید در هر سال چند بار انجام شود چرا که در ایران تغییرات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و زیاد است و با آمدن دولت ها الویت ها و شرایط سیاسی نیز عوض می شود .این کارشناس ارشد جامعه شناسی می گوید: طبق نظریه مارکس و وبر در غرب معتقدند اقتصاد یا فرهنگ تعیین کننده سایر شئون جامعه است، اما به نظر می رسد در ایران سیاست همه چیز را تعیین می کند و تغییرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی با تغییرات سیاسی انجام می شود. پس کار نظرسنجی در ایران باید با توجه به این موارد انجام شود.
رفیعی در ادامه افزود: در نظرسنجی های انتخاباتی به وفور مشاهده شده است که نظر مردم امروز یک چیز است و فردا چیز دیگری است. نتایج نظرسنجی ها نشان داده است در جامعه ایران، ثبات مخصوصا در پدیده های سیاسی بسیار کم است. با توجه به تاثیر پذیری حوزه ها بر یکدیگر این شرایط بر هم تاثیر می گذارند. توجه به این موارد در زمان نظرسنجی به خصوص در نظرسنجی های انتخابات بسیار مهم است تا بتوان نتایج را سریعا و قبل از عوض شدن افکار عمومی عنوان کرد. در حوزه فرهنگی هم همین اتفاق می افتد . با توجه به این که تغییرات فراوان است ، نمی توان نتایج نظرسنجی را که به عنوان مثال در سال 88 انجام داده ایم ، به وضعیت فعلی جامعه تعمیم بدهیم.

پدیده هایی اجتماعی و فرهنگی در ایران متاثر از جو سیاسی است
وی با ذکر مثال مطالعه دینداری در برهه های مختلف در ایران افزود: تجربه نشان داده است پدیده های حساسی مثل میزان و مظاهر دینداری در ایران بعضا متاثر از جو سیاسی است. مطالعه دینداری از اوایل انقلاب تاکنون نشان می دهد روند دینداری در ایران خطی نیست بلکه سینوسی است یعنی ممکن است در فاصله ای کوتاه مدت این میزان دچار نوسان شود.
رفیعی در ادامه بیان داشت: تئوری های نومدرنیزاسیون تحولات مربوط به دین در جهان را خطی فرض کرده و معتقدند همزمان با توسعه یافتگی جوامع، دینداری روند نزولی را خواهد پیمود به عنوان مثال اینگلهارت در کتاب مقدس و عرفی این نظریه را آزمون کرده و این نتیجه گیری که روند دینداری متأثر از شرایط توسعه یافتگی است را تأیید کرده است. این نظریه-ها معتقدند بنیادگرایی های دینی نیز نهایتا نمی توانند مانع این جریان افول دینداری شوند و صرفا این مقاومت ها استراتژی آخرین دفاع در آخرین خاکریز است.
وی ادامه داد : البته همین تئوری را در ایران با تغییر واحد تحلیل از کشورهای مختلف به استان های مختلف و همچنین سری های زمانی آزمون کرده ایم که آیا پیشرفت استان ها و همچنین فراز و فرود دینداری در مقاطع بعد از انقلاب اسلامی ربطی به دینداری آن ها دارد. اما این تئوری رد شد. اگر فراز و فرودهای دینداری به اقتصاد و شرایط توسعه یافتگی مربوط نیست عوامل دیگری می توانند دخیل باشند که یکی از فرضیات مهم در این خصوص تأثیر عامل سیاسی بر این فراز و فرودهاست. چرا که نتایج نشان می دهد در فاصله ای کوتاه با تغییر دولت ها، میزان این شاخص ها تغییر می کند. از این مثال ها فراوان می توان مطرح کرد که شرایط ایران خاص است و نمی توان با نسخه های جهانی شرایط ایران را تحلیل کرد.
اگر قرار است هدف انجام نظرسنجی، سیاست گذاری باشد، مطالعات مقطعی باید به سمت مطالعات روند پژوهی بروند که با توجه به سیال بودن افکار عمومی در ایران و سرعت تغییرات اجتماعی، باید این مطالعات به صورت مداوم انجام شود. اگر این مداوم بودن رعایت شود، علت این تغییر ها مشخص می شود.
لزوم جایگزین کردن تحقیقات پنلی به جای مطالعات مقطعی
وی اضافه کرد : یکی از سوالات متداول در پیمایش جهانی مربوط به شاخص" اعتماد اجتماعی" این است که "شما چقدر موافقید بیشتر مردم قابل اعتماد هستند ". در سال 2000 این مطالعه در ایران انجام شد و در آن سال حدود 50 درصد مردم گفته بودند اکثر مردم قابل اعتمادند. ایران از نظر این شاخص در آن سال در رتبه بندی صورت گرفته رتبه 4 را به خود اختصاص داده بود اما در سال 2005 ، همان پیمایش در ایران انجام و ایران رتبه حدود 50 را به دست آورد و حدود 10 درصد گفته بودند اکثر مردم ما قابل اعتمادند. : این موضوع نشان می دهد ، فارغ از خطاهای روشی، اتفاقی شگرف رخ داده است . پس اگر به جای چند سال یک بار، چندبار در سال این پیمایش انجام شود، علت این تفاوت فاحش به دست می آید. در ایران تجربه های متفاوت نشان داده است، ثبات وجود ندارد . پس باید رصد کنیم ببینیم بین سال 2000 تا سال 2005 چه عواملی باعث رخ دادن این اتفاق شده است. پس مهم ترین بحث توجه به سیال بودن افکار عمومی ، تغییر مداوم شرایط اجتماعی و فرهنگی و اندازه گیری میزان این تغییرات است که ما را ملزم به دقیق تر و هدفمند تر کردن تحقیقات و جایگزین کردن تحقیقات پنلی به جای مطالعات مقطعی می کند.
بعضا نوع نگاه به نظر سنجی در ایران امنیتی است
رفیعی در ادامه افزود از دیگر مسائل حوزه نظرسنجی این است که بعضا نوع نگاه به نظرسنجی در ایران امنیتی است. به جای این که از نظرسنجی به عنوان یک ابزار علمی استفاده شود، در برهه های انتخاباتی به عنوان یک حربه تبلیغاتی به کار گرفته می شود و به جای این که مساله جامعه شناختی شود، نظرسنجی وسیله ای برای رسیدن به اهداف کوتاه مدت سیاسی می شود.
در همه موارد از مردم نظرخواهی کنیم
وی معتقد است: پیشنهاد ما این است در بین مسئولان باید ایده مدیریت مشارکتی تقویت شود و در اکثر موارد از مردم نظرخواهی کنیم.
وی افزود البته گهگاه استفاده های خوبی نیز از نظرسنجی در کشور می شود به عنوان مثال یکی از استفاده های خوبی که در نظرسنجی مربوط به انتخابات در این دوره شد، این بود که کاندیداهای درون یک جناح، توافق کردند اگر کسی حایز اکثریت آرا طبق نظرسنجی ها باشد، می ماند و کسی که رای کمتری داشت، انصراف دهد. خود همین ایده نظرسنجی در اینجا می تواند تقویت کننده مشارکت سیاسی شود چرا که در صورت تفرق کاندیداها در داخل یک جریان ممکن است بعضی از مردم که از نتیجه ناامید هستند در انتخابات شرکت نکنند. البته باز نیز مشاهده شد عده ای از همین توافق و سازوکار نیز سرپیچی کردند و در نهایت جناحی که به این توافق پایبند نبود در انتخابات شکست خورد.
نمونه گیری در نظرسنجی ها باید به گونه ای باشد که گویای کل جامعه باشد
رفیعی اظهار کرد : فارغ از بحث های سیاسی، بحث های فنی نظرسنجی هم مطرح است. اصلی ترین بحث نظرسنجی، نمونه گیری است. نمونه باید به گونه ای باشد که گویای کل جامعه باشد. اما در نظرسنجی های انتخاباتی در این دوره شاهد بودیم، با یک حجم نمونه کوچک از تهران یا شهرهای بزرگ، آن هم به شیوه تلفنی، نتایج را به کل کشور تعمیم می دادند در حالیکه در این گونه نظرسنجی ها در اصطلاح مشت نمونه خروار نیست. نکته مهم تر این است که هیچ موسسه نظرسنجی در موقع اعلام نتایج به طور دقیق خود را معرفی نمی کند و بسیار شاهد هستیم که نتایجی عجیب و غریب به نقل از «یک نهاد فرهنگی» «یک نهاد اطلاعاتی»، «یک نهاد نظارتی» گفته می شود یعنی هیچ مؤسسه ای حاضر نیست با شناسنامه واقعی نتایجش را اعلام کند.

وابستگی موسسات نظرسنجی آسیب زاست
رفیعی در ادامه افزود بالطبع وقتی شناسنامه مؤسسات نظرسنجی اعلام نمی شود هیچ تضمینی نیز بر درستی و صحت نتایج وجود ندارد چون کسی خود را پاسخگو نمی داند. وی افزود در حال حاضر هیچ نهاد نظارتی وجود ندارد که بر مؤسسات نظرسنجی نظارت نماید. از دیدگاه رفیعی بحث مهم دیگر وابستگی موسسات نظرسنجی است. یک موسسه وقتی از لحاظ مالی به جایی وابسته باشد، نمی تواند به عنوان مثال نتایج یک نظرسنجی انتخاباتی را بر خلاف کاندیدای مورد نظر اعلام کند. اما در کشورهای دیگر که موسسات خصوصی و مستقل هستند، نتایج شفافیت بیشتری دارند.
آسیب شناسی نظرسنجی های اینترنتی
رفیعی در ادامه گفت: مطلب دیگر نقد نظرسنجی های اینترنتی است. در انتخابات سال 93 به وفور مشاهد شد که اکثر سایت ها و خبرگزاری ها نظرسنجی می کردند. نحوه استفاده و بیان این نظرسنجی ها خیلی مهم است و نباید در تحلیل آنها دچار خطا بشویم که نظر مردم است . نظرسنجی اینترنتی نمونه گیری تصادفی ندارد و در خوش بینانه ترین حالت ممکن نتایج آن قابل تعمیم به مخاطبان همان سایت است.
وی افزود : کسانی که به یک سایت مراجعه می کنند ، واریانس فکری بالایی ندارند. این موضوع را می توان از کامنت های هر سایت متوجه شویم. پس حداکثر تحلیل نظرسنجی در مورد نظرسنجی های اینترنتی این است که نتایج آن را به مخاطبین همان سایت نسبت دهیم.
کاربرد نظرسنجی ها
فاطمه فلاح ، دیگر کارشناس نظرسنجی موسسه ایسپا در بیان تعریف نظرسنجی معتقد است: تعریف ساده نظرسنجی این است که به ما بگوید جامعه در مورد یک موضوع خاص چگونه می اندیشد. در حال حاضر یکی از مشکلات این است که به تعداد موسسات ، روش برای اجرای نظرسنجی وجود دارد در حالی که جمع کردن اطلاعات به هدف نظرسنجی مربوط است لذا بهترین روش نظرسنجی مراجعه به در خانه ها است. زیرا روش تلفنی هزینه زیادی داشته و زمان بیشتری صرف آن می شود. در روش نظرسنجی در معابر هم چون افراد در حال گذر هستند ، کیفیت مطلوب پاسخ ها تامین نمی شود.
نظرسنجی های تلفنی قابل اطمینان نیستند
وی با بیان اینکه یکی از کارهایی که در زمینه آزمون سه روش جمع آوری اطلاعات در چند ماه گذشته انجام دادیم این بود که در یک برهه زمانی در یک پرسشنامه که در آن هم سؤالات حساس و هم سؤالات غیر حساس وجود داشت از سه روش تلفنی، معابر و منازل به طور همزمان در یک منطقه از تهران استفاده و نتایج نشان داد : ما اصلا نمی توانیم به نظرسنجی های تلفنی اطمینان کنیم. چون میزان محافظه کاری مخصوصاً در مسائل سیاسی زیاد است این در حالی است که موسسه های معتبر جهانی کار خود در ایران را با نظرسنجی تلفنی انجام می دهند.
به گفته فلاح دلایل مناسب نبودن روش تلفنی این است که تصادفی تلفن زدن ، ممکن است ما را خیلی دیر به نمونه مورد نظر از لحاظ سن و جنس برساند. و در این راستا تعدادی از نمونه ها از دست می روند و کسانی که حاضر به جواب می شوند ممکن است شرایط خاصی داشته باشند که با کلیت جامعه یکسان نباشند. از طرف دیگر بی اعتمادی هم زیاد است و چون پرسشگر را نمی بیند ، نمی توانند در پاسخ ها اطمینان پیدا کنند. البته نمی توان این روش را به طور کلی رد کرد . به نظر من روش تلفنی روش خوبی است اما فقط در طرح های خاص. مثلا یک سازمان بخواهد از کارکنان یا خریداران محصولش نظرسنجی کند.
این کارشناس نظرسنجی ایسپا در ادامه خاطرنشان کرد: در مقایسه روش ایستادن در معابر و رفتن به در خانه ها، ترتیب عمل به این گونه است که برای پرسشنامه هایی که سوالات زیاد است و نمی توان از رهگذران خواست که به همه آن ها پاسخ بدهند، به در خانه ها می رویم، اما برای سوالاتی که حساسیت برانگیز هستند و افراد می ترسند که آدرس خانه ثبت شود، در معابر نظرسنجی ها انجام می شود.
تعداد موسسات نظرسنجی در ایرن به لحاظ کمی زیاد است اما از نظر کیفی نه
فلاح در ادامه تصریح کرد: معضل دیگر این است که تعداد موسسات نظرسنجی زیاد شده است و نهادی برای نظارت بر تاسیس آن ها وجود ندارد و رشد قارچ گونه پیدا کرده اند. این موضوع نشان می دهد این قضیه برای مسئولان بی اهمیت است. در ایران نظرسنجی به صورت جزیره ای انجام می شود.
فلاح اظهار کرد : مساله آسیب زای دیگری که وجود دارد این است که بخش نظرسنجی در خیلی از سازمان ها دایر شده است که واقعیت این است که نتایج چنین نظرسنجی هایی با واقعیت فاصله دارد. زیرا محافظه کاری بالا می رود یا اگر محافظه کاری نباشد، افراد حاضر نیستند نتایج منفی عملکرد خود را انتشار بدهند.
نظرسنجی یک کار تخصصی و فنی است
در همین رابطه رفیعی گفت: مطلب دیگر این است که نظرسنجی یک کار تخصصی و فنی است. گروه های مطالعاتی ، پرسشگری و پژوهشی مختلف برای انجام یک کار نظرسنجی باید شکل بگیرند و یک سازمان با یکی دو نفر نیروی غیر حرفه ای نمی تواند نظرسنجی خوبی انجام بدهد و لذا اصل نظرسنجی زیر سوال می رود .
فلاح در ادامه خاطرنشان کرد: تعداد زیاد موسسات نظرسنجی باعث می شود فضای رقابتی به وجود بیاید . اما باید ناظر وجود داشته باشد که این موسسات با شناسنامه باشند و کار علمی و دقیق انجام بدهند. برای نظارت بر این موسسات باید یک شورای متشکل از تمام قوا و بخش خصوصی و دولت شکل بگیرد .
او تصریح کرد: نقش پرسشگر در نظرسنجی هم بحث مهمی است. پرسشگر قرار است حلقه واسط بین مردم و پژوهش باشد و نمی شود با یک فراخوان ساده، پرسشگر جذب کرد. توانمندی های ظاهری برای ارتباط با پرسشگر خیلی مهم است. پس از گزینش آموزش داده می شود و در ابتدای کار ، کارشان کنترل و پس از مدتی به عنوان پرسشگر آشنا به کار جذب می شوند.
این کارشناس ارشد ایسپا درباره انتقاداتی که به نظرسنجی ها درباره معتبر نبودن پاسخ ها و نتایج پژوهش ها می شود گفت :این موضوع به پرسشگر و نحوه پر شدن پرسشنامه ها مربوط است. در ایسپا بخش نظارت و کنترل که یک پروسه زمان بر است، بسیار فعال است. این در حالی است که توسط کارفرمایان به عنوان مرحله جدیدی برای اخذ پول بیشتر شناخته می شود.