واØد ارتباطات Ùˆ اطلاع رسانی
پژوهشگاه Ùرهنگ Ùˆ هنربه نقل از مهر؛Â
از تلاش های پیشوایان معصوم Ú©Ù‡ هم دینی بود Ùˆ هم سیاسی، توجه به قشری بود Ú©Ù‡ در شدیدترین Ùشارهای اجتماعی قرار داشتند Ùˆ از Ù…Øروم ترین طبقات جامعه اسلامی در قرون اولیه به به شمار Ù…ÛŒ آمدند.Øجت الاسلام Ù…ØمدØسین ملک‌زاده: دعا در روایات معصومین(ع) با تعابیر بلندی چون Ø³Ù„Ø§Ø Ù…Ø¤Ù…Ù† Ùˆ Ø³Ù„Ø§Ø Ù¾ÛŒØ§Ù…Ø¨Ø±Ø§Ù† Ùˆ ... یاد شده است Ú©Ù‡ اهتمام پیشوایان معصوم(ع) به این امر را نشان می‌دهد. ائمه(ع) با بهره‌گیری از ویژگی‌های برجسته دعا، اÙزون بر نیایش به درگاه الهی، به نشر آموزه‌های سیاسی الهی پرداخته Ùˆ در ستیز با دشمنان، چهره واقعی آنان را با این روش آشکار می‌ساختند. از این روی دعا در سیره سیاسی معصومان(ع) دارای سهم به سزایی است.
از جمله اهدا٠دعا در سیره پیشوایان معصوم، روشنگری Ùˆ تبیین Øقایق Ùˆ وظای٠مردم از سوی پیشوایان معصوم Ùˆ شناساندن Ù…Ùهوم امامت Ùˆ رهبری امت به آنان است. امام سجاد(ع) در دعاهای خود، در مواردی به بیان Ù…Ùهوم امامت پرداخته Ùˆ آن را مورد تÙسیر Ùˆ تبیین قرار داده است. برای مثال در دعای عرÙÙ‡ می‌Ùرماید: پروردگارا! درود Ùرست بر پاکان اÙراد خاندان پیامبر Ú©Ù‡ ایشان را برای قیام به امر (Øکومت) خود برگزیدی Ùˆ خزانه داران علم Ùˆ نگهداران دین Ùˆ جانشینان خویش در زمین Ùˆ Øجت‌های خود بر بندگانت قرار دادی Ùˆ ایشان را به خواست خود از پلیدی Ùˆ آلودگی یکباره پاک نمودی Ùˆ برای رسیدن به تو Ùˆ راه بهشت خود وسیله ساختی.[Û±]
امام سجاد(ع) در این بخش از دعا به طور آشکار، پیشوایان معصوم Ùˆ جانشینان رسول خدا(ص) را برگزیدگان بر ØÙ‚ خداوند در زمین برای قیام به امر Øکومت Ùˆ امامت Ùˆ رهبری امت معرÙÛŒ می‌کند. در بخشی دیگر از این دعا می‌Ùرمایند: خدایا! تو در هر زمانی دین خود را به وسیله پیشوایی، تأیید Ùرموده‌ای Ùˆ او را برای بندگانت علم Ùˆ در کشورهایت مانند نوراÙشان برپا داشته ای؛ پس از آنکه پیمان او را با پیمان خود پیوسته‌ای Ùˆ او را وسیله خشنودی خود ساخته‌ای Ùˆ طاعتش را واجب کرده‌ای Ùˆ از ناÙرمانی بیم داده ای... پروردگارا! کتاب Ùˆ قوانین Ùˆ شریعت خود Ùˆ سنت پیامبرت را به وسیله او برپادار Ùˆ هر آنچه از نشانه های دینت، Ú©Ù‡ ستمکاران می‌رانده‌اند، به وسیله او زنده ساز Ùˆ رنگ جور ظالمان را از شریعت بزدای... ما را مطیع او قرار داده Ùˆ در راه رضایت او کوشا ساز.[Û²]
امام سجاد(ع) در قالب دعای پیش Ú¯Ùته به کنایه، خود را Øاکم منصوب از جانب خداوند معرÙÛŒ می‌کند Ú©Ù‡ برای قیام به امر الهی Ùˆ نگهداری Ùˆ پشتیبانی دین، برگزیده شده است. این تعبیرها به امر Øکومت Ùˆ مقام امامت، صراØت دارد Ú©Ù‡ در واقع همان تصدی امورد دینی Ùˆ دنیایی مردم است.
امام سجاد(ع) در بخش دیگر از صØÛŒÙÙ‡ سجایه به مناسبت دعای روز جمعه Ùˆ عید قربان Ù…ÛŒ Ùرماید: «خدایا! این مقام(امامت Ùˆ رهبری امت اسلامی Ú©Ù‡ اقامه نماز در روز عید قربان Ùˆ روز جمعه Ùˆ ایراد خطبه از شئون آن است)ØŒ مخصوص جانشینان Ùˆ برگزیدگان Ùˆ امانت داران توست Ú©Ù‡ درجه اعلای معرÙت Ùˆ قرب را به آنان اختصاص داده ای، ولی از طر٠غاصبان (خلÙای ستمگر اموی) دستخوش غارت Ùˆ چپاول شده است.»[Û³]
امام سجاد(ع) در این دعا نیز با صراØت از مسئله امامت Ùˆ رهبری امت Ú©Ù‡ به خاندان پیامبر(ص) اختصاص دارد Ùˆ غصب شدن آن به دست Øاکمان اموی یاد کرده Ùˆ بدین ترتیب، مشروعیت Øکومت بنی امیه را Ù†ÙÛŒ Ù…ÛŒ کند.
دستگیری Ùˆ تبعید Ùرزدق Ùˆ عنایت امام سجاد(ع) به او
زمان خلاÙت عبدالملک، پسر او هشام بن عبدالملک، Ù†Ùوذ بسیاری در دستگاه Øاکمه داشت Ùˆ با مردم به طور ظالمانه رÙتار Ù…ÛŒ کرد. در یکی از سالها، هشام در مراسم Øج شرکت کرد. هنگام طوا٠ازدØام جمعیت به قدری بود Ú©Ù‡ هر Ú†Ù‡ کوشید،نتوانست دستش را به Øجرالاسود برساند. در این هنگام امام سجاد(ع) به طر٠Øجرالاسود Øرکت Ù…ÛŒ کرد. مردم به اØترام ایشان راه را باز کردند. هشام با دیدن این صØنه بسیار عصبانی شد. برخی شامیان از او پرسیدند: این شخص کیست Ú©Ù‡ این گونه مورد اØترام مردم است. او با عصبانیت Ú¯Ùت Ú©Ù‡ او را نمی شناسد، (در صورتی Ú©Ù‡ امام را می‌شناخت.) در این Ù„Øظه «Ùرزدق» شاعر Ú©Ù‡ پیوند دوستانه Ùˆ تنگاتنگی با خاندان رسالت داشت، Øاضر بود Ùˆ اشعاری در توصی٠و معرÙÛŒ امام سجاد(ع) سرود با این مضمون Ú©Ù‡: این مرد، کسی است Ú©Ù‡ سنگ ریزه های Ù…Ú©Ù‡ جای پای او را Ù…ÛŒ شناسند، خانه کعبه او را Ù…ÛŒ شناسد، بیایانهای Øجاز او را Ù…ÛŒ شناسد Ùˆ ... .[Û´]
هشام از این اشعار آن چنان عصبانی شد Ú©Ù‡ دستور داد مستمری Ùرزدق را از بیت المال قطع کرده Ùˆ او را دستگیر Ùˆ تبعید کنند. پس از این جریان امام سجاد(ع) به دلجویی از او پرداخت Ùˆ مبلغ Û±Û²Û°Û°Û° درهم نیز برای او Ùرستاد.[Ûµ]
ترویج مکتب جهاد و شهادت
با وجود آنکه بعد از نهضت انقلابی امام Øسین(ع) در هیچ مقطعی از عصر ائمه(ع) شرایط برای قیام مسلØانه بر ضد زمامداران Ùˆ Øاکمان جائر مسلط نبود، آنان در این رهگذر از تبلیغ ارزش جهاد Ùˆ شهادت Ùˆ زنده Ù†Ú¯Ù‡ داشتن روØیه غیرت، ایثارگری Ùˆ شهادت طلبی در امت اسلامی غÙلت نورزید. پس از شهادت امام Øسین(ع) Ùˆ تصدی منصب امامت توسط امام سجاد(ع)ØŒ آن Øضرت از رسول خدا (ص) در زمینه بزرگداشت امر جهاد Ùˆ ارزش شهادت چنین روایت Ùرمود: هیچ گامی نزد خداوند Ù…Øبوب‌تر از دو گام نیست: قدمی Ú©Ù‡ پیش نهاده شود Ùˆ صÙÛŒ از صÙ‌های جهاد در راه خدا را پر کند Ùˆ قدمی Ú©Ù‡ در راه صله رØÙ… برداشته شود Ùˆ به دیدار خویشاوندی پیش رود Ú©Ù‡ قطع دیدار کرده است... Ùˆ هیچ قطره‌ای نزد خداوند Ù…Øبوب‌تر از دو قطره نیست: قطره خونی Ú©Ù‡ در راه خدا ریخته شود Ùˆ قطره اشکی Ú©Ù‡ در ظلمت شب از بیم خدا Ùرو اÙتد.[Û¶]
آن Øضرت همچنین در تشویق پیروان خویش به تلاش Ùˆ جهاد در راه ØÙ‚ Ùˆ دÙاع از ارزش‌ها می‌Ùرمود: شیعه راستین ما کسی است Ú©Ù‡ در راه اهدا٠و برنامه های ما جهاد Ùˆ تلاش کند Ùˆ با کسانی Ú©Ù‡ بر ما ستم Ù…ÛŒ کنند درگیر شود Ùˆ جلوی ظلم آنان را بگیرد تا اینکه خداوند ØÙ‚ ما را از ستمکاران باز گیرد.[Û·]
تربیت موالی
از تلاشهای پیشوایان معصوم Ú©Ù‡ هم جنبه دینی داشت Ùˆ هم بعد سیاسی توجه به قشری بود Ú©Ù‡ در شدیدترین Ùشارهای اجتماعی Ùˆ تبعیضات ناروا قرار داشتند Ùˆ از Ù…Øروم ترین طبقات جامعه اسلامی در قرون اولیه به شمار Ù…ÛŒ آمدند. مکتب اسلام به بردگان Ùˆ کنیزان Ú©Ù‡ از سوی اعراب جاهلی به انجام سخت ترین اعمال مجبور شده Ùˆ از طر٠اربابان خود مورد اهانتهای شدید قرار Ù…ÛŒ گرÙتند، عزت داد Ùˆ آنان را از جایگاه انسانی برخوردار ساخت. یکی از اموری Ú©Ù‡ در قرن اول Ùˆ دوم هجری به ویژه از سوی پیشوایان معصوم مورد توجه قرار گرÙت، مسئله تربیت موالی بود. این اÙراد به دلیل برخورداری از استعداد مناسب Ùˆ نیز با توجه به اØساس ضع٠و Ù…Øرومیتی Ú©Ù‡ در برابر عربها داشتند Ùˆ در صدد جبران آن برآمده بودند، تØت تربیت پیشوایان Ùˆ بزرگان اسلام توانستند در مدت زمان کوتاهی جزء Ùقها Ùˆ Ù…Øدثان مراکز اسلامی شوند. این موضوع به ویژه پس از شهادت امام Øسین(ع)ØŒ در واقعه کربلا در دستور کار پیشوای چهارم، امام علی بن الØسین(ع) قرار گرÙت. امام سجاد(ع) Ù…ÛŒ کوشید تا با تربیت قشر موالی، راه را برای آینده مسلمانان هموار سازد.
تاریخ نگاران در این رابطه Ù…ÛŒ نویسند: امام سجاد(ع) در Øالی Ú©Ù‡ نیازی به بردگان نداشت، آنها را Ù…ÛŒ خرید. این خریدن تنها برای آزاد کردن بود. برخی Ú¯Ùته اند: ایشان قریب به صد هزار Ù†Ùر را آزاد ساخت.
امام سجاد(ع) به هر بهانه Ùˆ مناسبتی عده ای از آنان را آزاد Ù…ÛŒ ساخت. به طوری Ú©Ù‡ در شهر مدینه عده زیادی، همچون یک لشکر از موالی آزاد شده از زن Ùˆ مرد به چشم Ù…ÛŒ خورد Ú©Ù‡ پیش از آن همه از موالی امام بودند.[Û¸] Ú¯Ùته اند: هیچ برده ای را بیش از یک سال Ù†Ú¯Ù‡ نمی داشت Ùˆ Øتی پس از آزادی، اموالی هم در اختیار آنها قرار Ù…ÛŒ داد.[Û¹]
در این مدت آنها از نزدیک با امام سجاد(ع) Ùˆ شخصیت عظیم علمی، اخلاقی Ùˆ تقوایی Øضرت آشنا Ù…ÛŒ شدند Ùˆ به طور طبیعی در قلوب آنان علاقه Ùˆ دلبستگی نسبت به پیشوایان معصوم Ùˆ جریانات شیعی به وجود Ù…ÛŒ آمد Ùˆ البته Ù…Øدوده این تأثیر تنها در بلاد عرب نشین نبود، بله تأثیراتی را Ú©Ù‡ پذیرÙته بودند، به مناطق دیگر نیز انتقال Ù…ÛŒ دادند؛ همچنان Ú©Ù‡ اعراب شیعه همچون اشعری ها Ú©Ù‡ به قم انتقال یاÙته Ùˆ یا بنی عبدالقیس Ú©Ù‡ به مدائن رÙته بودند، این نوع تأثیرات را بر جای Ù…ÛŒ نهادند Ùˆ به این ترتیب بلاد غیرعرب تØت تأثیر این اعراب یا موالی شیعی، به سمت تشیع متمایل Ù…ÛŒ شدند.
[Û±] الصØÛŒÙØ© السجادیة الجامعة، دعای چهل Ùˆ Ù‡Ùتم، ص Û³Û²Û² Ùˆ Û³Û²Û³
[۲] همان، دعای چهل و هشتم، ص ۳۲۲ و ۳۲۳
[۳] همان، دعای چهل و هشتم، ص ۳۵۱
[۴] این قصیده بیش از چهل بیت است که در منابع مختل٠آمده است: علی بن عیسی اربلی؛ کش٠الغمة؛ ج ۲، ص ۲۶۸/ عباس قمی؛ منتهی الامال؛ ج ۲، ص ۲۲.
[۵] علی بن عیسی اربلی؛ کش٠الغمة؛ ج۲، ص ۲۶۹/عباس قمی؛ الکنی و الالقاب؛ ج۳؛ ص ۲۶.
[Û¶] Ù…Øمدباقر مجلسی، بØارالانوار، ج ۷۸، ص Û±ÛµÛ²/ ابوجعÙر Ù…Øمد بن یعقوب کلینی، الکاÙی، ج ۵، ص ۵۳، Øدیث Û³
[۷] سلیمان قندوزی، ینابیع المودة، ص ۲۷۶.
[Û¸] ر.Ú© به: رسول جعÙریان؛ تاریخ سیاسی اسلام(تاریخ خلÙا)Ø› ص ÛµÛµÛ¹.
[۹] همان، ص ۵۶۰.