واحد ارتباطات و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و هنر، تصمیم‌گیری، آن هم در سطح کلان، به داده‌های موثق و قابل اعتماد نیاز دارد و یکی از مهم‌ترین و قابل اعتمادترین ابزارهای جمع‌آوری داده در کشورهای توسعه یافته، اتکا به اطلاعات جمع‌آوری شده در سازمان‌ها و مراکز نظرسنجی است.

نظرسنجی تلاش می کند به مجموعه حاکمیت هر جامعه ای بفهماند که اولویت های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مردم در این مقطع زمانی چیست و در واقع، هم اکنون جامعه درباره یک موضوع خاص چگونه فکر می کند.

بدون اتکا به نظرسنجی، احتمال بروز خطا در تصمیم گیری های خرد و کلان نیز افزایش پیدا می کند، زیرا مثلا یک مدیر به گمان خود فکر می کند بهترین تصمیم را برای مجموعه تحت مدیریتش گرفته است، در حالی که احتمال دارد بیشتر مردم و نهادهای پوشش دهنده آن سازمان، با آن تصمیم مخالف باشند.

به بیان دیگر، نظرسنجی پلی است که مردم از طریق آن، درخواست ها و مطالبات خود را به گوش مدیران می رسانند و مراکز نظرسنجی هم موظف هستند بدون هیچ گونه تحریف اطلاعات و سوگیری، واقعیت های جامعه و اطلاعات جمع آوری شده را در اختیار مدیران یا در اختیار همه مردم قرار دهند.

زمان نظرسنجی مهم است

دو نظرسنجی مختلف را در ذهن خود تصور کنید که یکی در مورد میزان رضایت شهروندان از زندگی و دیگری درباره نظرسنجی نتیجه انتخابات فعالیت می کند. بدیهی است زمان انجام این دو نظرسنجی با یکدیگر تفاوت معناداری دارد.

احمد عبدالملکی، مدیرکل پژوهش های اجتماعی و سنجش برنامه ای مرکز تحقیقات صداوسیما به «جام جم» می گوید: نظرسنجی در شرایطی قابل اتکاست که افکار عمومی به ثبات رسیده باشد، مثلا اگر هفته قبل، یک نظرسنجی انجام داده اید، اما در طول این یک هفته، نظرات مردم به دلیل رویدادی خاص، به طور کامل دگرگون شده است، نتایج این نظرسنجی نمی تواند با واقعیت مطابقت داشته باشد؛ مثلا در دوره انتخابات، گاه نظرات مردم از یک روز تا روزی دیگر متفاوت است.

به گفته عبدالملکی، پنج مرحله انجام یک نظرسنجی منطبق با واقعیت باید به ترتیب از مراحل طراحی پرسشنامه، نمونه گیری، گردآوری داده ها، پردازش داده ها، استخراج داده ها و گزارش نویسی عبور کند و همه این مراحل نیز باید با تخصص، دقت و رعایت امانت، همگام شود.

لزوم بی طرفی در تهیه پرسشنامه و قابل اعتماد بودن آن، صبور و خوش برخورد بودن پرسشگر، در اختیار بودن همه گزینه های احتمالی در مرحله طراحی پرسشنامه و استفاده از نیروهای متخصص و کاردان، ازجمله نکات مهمی است که به اعتقاد عبدالملکی، در انجام دقیق یک نظرسنجی علمی، نقش حیاتی دارد.

چرا نظرسنجی ها در ایران قابل اتکا نیست؟

اولین نظرسنجی در ایران سال 1345 خورشیدی درباره بازخورد برنامه های تلویزیون انجام شد، اما نظرسنجی در کشورهای توسعه یافته، سابقه ای بیش از یک قرن دارد و مثلا سال 1930 میلادی، اولین نظرسنجی انتخاباتی در کشورهای غربی برگزار شد.

با وجود سابقه چهل و هفت ساله نظرسنجی در ایران، هنوز هم حتی برخی مردم از پاسخ دادن به پرسش های پرسشگران مراکز نظرسنجی امتناع می کنند و هم اکنون نظرسنجی در میان مدیران و مردم، جایگاه شاخصی ندارد.

کارشناسان بر این باورند یکی از عوامل نهادینه نشدن نظرسنجی در ایران، این است که اغلب ما ایرانی ها در بسیاری از حوزه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، قابل پیش بینی نیستیم و حتی دیده شده است فردی در یک نظرسنجی، نظری را ارائه کرده است که بعد از پایان نظرسنجی دیده ایم آن شهروند خلاف نظر اولیه اش، عمل دیگری انجام داده است.

نبود احزاب قوی و تشکل های اجتماعی هم موجب شده نظرسنجی در ایران، گاه با واقعیت تطابق نداشته باشد و همچنین محدودیت های مالی هم موجب شده شرایط نظرسنجی ها در ایران، با کشورهای توسعه یافته، قابل مقایسه نباشد.

در پرسشنامه های مراکز نظرسنجی در ایران، تعداد پرسش ها خیلی بیشتر از حد استاندارد است، در حالی که در مراکز نظرسنجی در کشورهای توسعه یافته می بینیم چند پرسش بیشتر از پرسش شونده نمی پرسند.

علاوه بر آن، در ایران روند نظرسنجی به گونه ای شده است که گاه یک مرکز دولتی می خواهد با یک نظرسنجی، چند موضوع مختلف را از مردم بپرسد تا صرفه جویی کند و مجبور نباشد چند نظرسنجی مختلف برگزار کند که این کار نیز با استانداردهای جهانی نظرسنجی، مطابقت ندارد.

جدا از مشکلات نظرسنجی در ایران که به آن اشاره شد، نباید فراموش کرد بسیاری از مراکز نظرسنجی در ایران هم به سازمان های دولتی و مراکز رسمی وابسته هستند و تعداد مراکز نظرسنجی مستقل در کشور ما بسیار محدود است، بنابراین خیلی نمی توان توقع داشت یک مرکز نظرسنجی در ایران، موضعی متفاوت با سازمانش داشته باشد و نتیجه نظرسنجی هم به صورت مستقل از نظرات کلی سازمان، ارائه شود. به طور کلی، در کشور ما هنوز سیستم نظرسنجی دارای ثبات و قدرت چندانی نیست و حتی خیلی اوقات نمی توان به داده های برخی مراکز افکار سنجی در کشور اعتماد کرد.

در حقیقت، به دلیل نوپا بودن نظرسنجی در ایران و البته سنگ اندازی هایی که در این مسیر وجود دارد، نظرسنجی در کشور ما با شکل و شمایلی که در کشورهای توسعه یافته وجود دارد، متفاوت است و می توانیم بگوییم ما در مقایسه با کشورهای صنعتی، در ابتدای راه استفاده بهینه از نظرسنجی ها قرار داریم.

نیروی مجرب، شرط یک نظرسنجی معتبر

سوال مهمی که اینجا مطرح می شود این است که یک نظرسنجی خوب و قابل اعتماد، باید چه ویژگی هایی داشته باشد؛ یعنی چه مولفه ها و شاخص هایی باید در یک نظرسنجی رعایت شود تا بتوانیم به طور کامل به آن اعتماد کنیم؟

رحیم یعقوب زاده، معاون پژوهشی مرکز افکار سنجی دانشجویان ایران (ایسپا) به «جام جم» می گوید: چند مولفه را می توان به عنوان شاخص های اصلی یک نظرسنجی معتبر نام برد که در این میان، استفاده از نیروی متخصص و مجرب که در کار نظرسنجی، تبحر و تخصص لازم را داشته باشد، بسیار مهم است.

به گفته رحیم زاده، هر نظرسنجی که در آن از نیروهای غیرمتخصص استفاده شود، قابلیت ارجاع ندارد و نمی توان به آن نظرسنجی نمره قبولی داد.

آزمون اولیه نظرسنجی چیست؟

فرض کنید شما پرسشگر یک مرکز افکارسنجی هستید و از مردم پرسش هایی را درباره موضوعی خاص می پرسید، اما پس از یک روز کاری می فهمید که پرسش ها به طرز صحیحی انتخاب نشده است و انرژی تان را بیهوده به هدر داده اید. بدترین قسمت ماجرا هم این است که شما مجموعه بزرگی از پرسش های افکارسنجی را تهیه کرده اید که حالا مجبور هستید همه آنها را دور بریزید.

اما مراکز نظرسنجی معتبر برای رفع این مشکل، ایده جالبی دارند و از روشی به اسم تست اولیه استفاده می کنند.

یعقوب زاده توضیح می دهد: برای انجام نظرسنجی معتبر باید مطمئن باشیم اصلا سوال هایمان درست است یا نه. به همین دلیل گروه تحقیقات مرکز نظرسنجی، تعداد محدودی سوال را انتخاب می کند و معمولا بین 20 تا 50 نمونه از آنها در میان مردم توزیع می شود. سپس اگر دیدیم پرسش ها مشکلی ندارد و مردم با آن راحت ارتباط برقرار می کنند، پرسشنامه نهایی انتخاب می شود.

وی تاکید می کند: قبل از تنظیم پرسشنامه نهایی، اعتبار پرسش ها سنجیده می شود و درصدهای خطا نیز محاسبه خواهد شد تا پرسشنامه نهایی، بی نقص و قابل اعتماد طراحی شود. البته این کار در مراکز نظرسنجی معتبر انجام می شود، اما هم اکنون شاهدیم در بسیاری از مراکز نظرسنجی غیرمعتبر، آزمون اولیه نظرسنجی وجود ندارد و در این مراکز از همان اول، سراغ طراحی پرسشنامه نهایی می روند.

نظارت؛ رکن اصلی یک نظرسنجی قابل اعتماد

در صورتی که یک نظرسنجی انجام و نتیجه نهایی هم معلوم شود، سوال اینجاست تا چه حد می توان به این نتیجه پایانی اعتماد کرد و از کجا می توان فهمید یک پرسشگر، نظرات شخصی و سلیقه هایش را در نتیجه نظرسنجی وارد نکرده است؟

در مراکز نظرسنجی معتبر، پنج سطح نظارت وجود دارد که شامل نظارت پیش از اجرای نظرسنجی، نظارت حین اجرا، نظارت پس از اجرا، کنترل تلفنی و کنترل کیفیت آماری می شود.

نظارت قبل از نظرسنجی، شامل آزمون اولیه و نظارت بر روند درست طراحی پرسش های نظرسنجی خواهد بود؛ حین نظرسنجی هم باید از یک تیم تحقیقاتی کاردان استفاده کرد؛ طوری که ناظر و پرسشگر همدیگر را نشناسند و این ناظرها موظف هستند هنگام اجرای نظرسنجی بر کار پرسشگران نظارت کنند.

البته گاهی برای کنترل بیشتر نتیجه یک نظرسنجی، به برخی افرادی که از آنها نظرسنجی شده است تلفن می شود و از آنها دوباره پرسش های نظرسنجی، پرسیده می شود تا پاسخ های پرسش شونده ها و پاسخ های فرم پرسشنامه، با یکدیگر تطبیق داده شود، اما این مورد خیلی کم پیش می آید و از کنترل تلفنی در مراکز نظرسنجی، کمتر استفاده می کنند.

همچنین باید با کنترل کیفیت آماری، نتیجه پایانی نیز تحلیل شود تا یک نتیجه درست از نظرسنجی گرفته شود و متخصصان مراکز نظرسنجی با استفاده از نرم افزارهای مختلف و سایر اطلاعات در دسترس، داده ها را با واقعیت های موجود تحلیل می کنند تا از درست بودن نتیجه یک طرح نظرسنجی، مطمئن شوند.

امین جلالوند - گروه جامعه جام جم آنلاین